W 2008 roku w jednej z niemieckich gazet opublikowano fotografie z czasów II Wojny Światowej wykonane potajemnie przez więźniów Sonderkommando. Zdjęcia przedstawiały kobiety idące w kierunku komór gazowych czy pracę przy krematorium nr V.  Fotografie te zainspirowały niemieckiego malarza, Gerharda Richtera do stworzenia prac p.t. Birkenau. Obrazy z tego cyklu znalazły się w nowym muzeum powstałym w bliskim sąsiedztwie obozu Auschwitz-Birkenau Oświęcimiu.

Z historią fotografii łączy się kilkanaście postaci więźniów- ofiar, a także działaczy ruchu oporu. Wszyscy z narażeniem życia przyczynili się do powstania i zachowania tego dokumentu. Członkowie polskiego podziemia przemycili do obozu aparat fotograficzny z czarno-białym filmem.  Zdjęcia wykonał w sierpniu 1944 roku pochodzący z Grecji więzień, Żyd Alberto Errera. Kadry dokumentowały m.in. kobiety w drodze do komór gazowych kobiet czy pracę przy krematoriach. Materiały zostały wyniesione przez Helenę Datoń, legendarną postać ruchu oporu przy obozie w Auschwitz. W 1940 r. obawiając się wywiezienia na roboty do Rzeszy Helena podjęła pracę w kantynie w kopalni „Brzeszcze”. Podczas pracy tam nawiązała pierwsze kontakty z więźniami niemieckiego obozu Auschwitz, a także z osobami, które im pomagały. Potem, dzięki znakomitej znajomości języka niemieckiego rozpoczęła pracę w kantynie dla esesmanów znajdującej się w budynku 7. Mieściły się tam także biura i sklep. Obozowa organizacja sprawiała, że możliwy był tam kontakt z więźniami. Helena włączyła się m.in. w zbiórkę żywności i lekarstw, a także pomagała dostarczać przesyłki do umówionych miejsc na terenie Bud, Rajska i Brzeszcz, gdzie pracowali więźniowie. Dysponowała wydanym przez komendanta obozu Rudolfa Hoessa lagrowym ausweisem, dzięki któremu mogła dość swobodnie poruszać się w strzeżonej strefie przyobozowej.

Helena Datoń pośredniczyła w przekazywaniu grypsów, umożliwiając korespondencję więźniów z rodzinami. Pomagała też w organizowaniu ucieczek z obozu. W przedmiotach codziennego użytku- na przykład w bułkach czy w zapalniczce – ukrywała leki przekazywane później więźniom. Film ze zdjęciami dokumentującymi nazistowskie ludobójstwo wyniosła ukryte w tubce pasty od zębów. Przekazała je następnie członkom polskiego ruchu oporu w Krakowie.

Spośród siedmiu klatek, trzy- były prześwietlone. Cztery pozostałe: poruszone, zrobione ukradkiem zachowane fotografie stały się jednym z najważniejszych świadectw okrucieństw Holocaustu.

Opublikowane w 2008 roku na łamach Frankfurter Allgemeine Zeitung zdjęcia wzbudziły w  Niemczech duże poruszenie. Stały się motywem dla niemieckiego malarza. Gerhard Richter w swojej twórczości niejednokrotnie podejmował kwestię pamięci. W powstałym w 2014 na kanwie zdjęć cyklu malarz ukrył jednak konkretne przedstawienia, zakrywając je wieloma warstwami przenikającej się, pozornie abstrakcyjnej kompozycji wykonanej na metalowych płytach. Pierwotne sceny stały się niewidoczne.

Przechodząc koło 4 obrazów, widz jednocześnie wchodzi w dramat Auschwitz, gdy jego wizerunek pojawia się w przyciemnionych lustrach, tuż obok odbijających się fotografii.

Paradoksalnie- również same obrazy przechowują pamięć, niosąc w sobie ukryte pod warstwami farby znamię – pamięć o prawdzie ludobójstwa dokonanego przez niemieckich nazistów w Auschwitz- Birkenau. Ogromne płótna są zatem niczym palimsest: to przestrzeń, w której to, co na wierzchu rozgrywa jakąś potyczkę z pamięcią.

Prace Richtera powstały w kilku edycjach. Prezentowane były m.in. w Dreźnie- rodzimym mieście malarza, a także w Moskwie i Nowym Jorku. Na stałe pierwotny cykl Birkenau eksponowany jest w Berlinie. W stworzonej w powstałym tym celu muzeum znalazły się autorskie duplikaty prac oraz  „szare lustra”-  przydymione potężne tafle, w których odbijają się obrazy, zdjęcia, ale także i przede wszytskim- obecni na wystawie.

W ten sposób powstało dzieło immersyjne, niejako zanurzające widza w historii. Flamandzki socjolog Luc Huyse stwierdził kiedyś: „Tout passe sauf le passé„. Przemija wszystko, oprócz przeszłości.

Historia nie przeminęła. Przeszłość jest obowiązkiem naszej pamięci. Jest wyzwaniem dla współczesności. Jest też zadaniem dla przyszłości.

Ta pamięć staje się realnym bytem, doświadczeniem współdzielonym przez oglądających obrazy.

Gerhard Richter należy do najbardziej cenionych artystów współczesnych. Jest malarzem, rzeźbiarzem i fotografem. Od lat 60. w swoich dziełach bazuje na fotografii, stanowiącej punkt wyjścia zarówno do figuratywnych jak i abstrakcyjnych przedstawień, które zyskały artyście sławę światową. Dzieła Richtera znajdują się w najważniejszych kolekcjach świata, a od kilkunastu lat biją rekordy cenowe na aukcjach sztuki.
Inauguracja pawilonu Richtera w Polsce odbyła się w dniu 92. urodzin artysty.

W uroczystości otwarcia uczestniczył Marian Turski, były więzień obozu Auschwitz Birkenau, zasłużony świadek pamięci i historyk. Sztuka ma wg niego moc uruchomienia wyobraźni. Dopiero w ten sposób nieopisane cierpienia, ból i strach, który był udziałem każdej Ofiary Auschwitz- uzyskują należne miejsce w pamięci.

W pawilonie znalazła się edycja cyklu „Birkenau” przekazana przez Fundację Gerharda Richtera na rzecz International Auschwitz Committee, miedzy innymi dzięki staraniom wicedyrektora wykonawczego w biurze IAC w Berlinie, Christopha Heubnera.  Jak powiedziano podczas inauguracji: obrazy znalazły się w miejscu ich prehistorii,  tym, z którego się wywodzą.

dr Justyna Napiórkowska

Oficjalne otwarcie pawilonu wystawienniczego „Gerhard Richter BIRKENAU” odbędzie się 28 lutego 2024  o godz. 17.00 w ogrodzie Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży w Oświęcimiu.

Pawilon został zaprojektowany przez studio Susuł & Strama Architekci na podstawie koncepcji budynku stworzonej przez Gerharda Richtera wraz z architektami z grupy GMS ARCHITEKTEN PartGmbB Edwina Heinza.

Mecenasem projektu jest Volksvagen AG.